0/0
Use Flash gadgets (e.g. ImageViewer.swf)
Use overlay for external links
Show large navigation buttons (e.g. for touch screen)
Deze publicatie presenteert de eerste resultaten van een pilot project op het gebied van computationeel onderzoek naar literaire stijl. De onderzochte stilistische elementen zijn eigennamen en het onderzoek betreft gebruik en functie van namen in literaire werken (vergelijkende literaire onomastiek). Als casus wordt de roman Boven is het stil van Gerbrand Bakker genomen, met zijn vertaling in het Engels onder de titel The Twin.
Verschillende lezers hebben verschillende intuïties over het aandeel van namen in deze roman, vooral waar het geografische namen betreft. Een kwantitatieve benadering maakt een eerste vergelijking mogelijk van het gebruik van namen in deze roman met dat in negentien andere Nederlandse romans. De ontwikkelde methode maakt onderscheid tussen naamtokens, naamlemma’s, mentions, en entiteiten die een naam krijgen. Ook wordt onderscheid gemaakt tussen namen die verwijzen naar werkelijk bestaande personen, plaatsen en zaken en namen die verwijzen naar fictieve, alleen in de romanwerkelijkheid bestaande personen, plaatsen en zaken.
De resultaten van de kwantitatieve vergelijking laten zien dat de verschillende intuïties over namengebruik in Boven is het stil / The Twin alle deels correct zijn en deels niet. Ze maken zichtbaar dat de geografische namen enkele speciale functies hebben. Ook leiden de resultaten tot nieuwe onderzoeksvragen, zoals naar de cognitieve verwerking van literaire namen. Deze publicatie is gebaseerd op een artikel waarvan een Duitstalige versie is verschenen in het tijdschrift Beiträge zur Namenforschung. De Nederlandse versie is hierbij gevoegd als pdf. Deze publicatie biedt de informatie uit het artikel in een andere organisatie aan en met aanvullende samenvattingen, toelichtingen en afbeeldingen. Ook zijn de data die aan de statistieken ten grondslag liggen beschikbaar gesteld.
Ook een letterkundig onderzoeker met een brede algemene kennis zal meer of minder voeling hebben met de verhaalwerelden in verschillende werken of van verschillende auteurs en daardoor meer of minder associaties en functies herkennen. Dit verschil is het best te illustreren met de ervaring die vele lezers en onderzoekers zullen hebben als zij literaire werken uit andere talen of culturen lezen - het zijn vaak juist namen die een nadere uitleg nodig hebben voor een goed begrip van een werk.
Een zo objectief mogelijke vergelijking kan dus alleen worden gemaakt als er vele onderzoekers, elk met hun eigen achtergronden en kennis, samenwerken. Dat betekent tegelijkertijd dat het onderzoek sterk geformaliseerd moet worden. Dat geldt niet alleen voor stilistisch onderzoek naar namen, maar ook voor onderzoek naar andere stilistische elementen. Namen lijken relatief gemakkelijk herkenbare stilistische elementen en zouden daarom een goede testcase kunnen zijn voor het ontwikkelen van een comparatieve stilistische methode. In deze bijdrage wil ik rapporteren over de voortgang van dit proces. De bevindingen zullen worden geïllustreerd aan de hand van de roman Boven is het stil van Gerbrand Bakker.
Pas als we weten wat 'gewoon' is, kunnen we zien wat opvallend is. Wat ik wil weten is hoeveel voorkomens van namen er gewoonlijk in een roman aangetroffen worden, en hoeveel van die voorkomens een persoonsnaam, een geografische naam, of een naam van een zaak zijn. Ook wil ik weten hoeveel verschillende namen het betreft en hoeveel verschillende personen, plaatsen of zaken met die namen worden aangeduid. Wat de mogelijke functies betreft is een zinvol onderscheid dat tussen plot interne en plot externe namen. [8] Plot interne namen verwijzen naar personages, plaatsen of zaken die uitsluitend 'bestaan' binnen de fictie van de roman. Plot externe namen verwijzen naar personen, plaatsen of zaken die in de werkelijke wereld bestaan.
De meeste geografische namen lijken plot extern te zijn, verwijzend naar 'echte' landen, steden, straten, etc. Zij hebben een werkelijkheidsverhogende functie. [9] In fantasy romans daarentegen zijn de geografische namen gewoonlijk plot intern, en is hun functie het creëren en ondersteunen van de fictie, de onwerkelijkheid van (de locatie van) het verhaal. Als werkelijk bestaande of bestaand hebbende personen als handelend personage optreden in een literaire tekst, dan beschouw ik deze als deel uitmakend van de fictie die de auteur heeft gecreëerd en hun namen als plot intern. Door deze benadering kan onderscheid gemaakt worden tussen actieve, handelende personages en werkelijk bestaande personen zoals politici, schrijvers, componisten en zo verder, die alleen maar terloops worden vermeld. Dergelijke plot externe persoonsnamen lijken gewoonlijk de functie te hebben om de fictionele personages in het verhaal nader te karakteriseren in hun persoonlijkheid, hun sociale positie en hun politieke of culturele voorkeuren.
De verwachting is nu dat verschillende auteurs, genres, tijdperioden en zelfs talen en culturen een van elkaar verschillend gebruik maken van deze naamtypen en naamfuncties en dat een analyse van gebruik en functies verschillende trends zichtbaar zal maken. [10] Die trends dienen uiteindelijk geplaatst te worden binnen een bredere (literaire, cultuurhistorische maar wellicht ook cognitieve) context om de achtergronden van de verschillen te helpen verklaren. Mijn doel is dus het ontwikkelen van een taaloverschrijdende en diachroon toepasbare methode die de grootschalige vergelijking van gebruik en functie van namen als stilistisch element in literaire werken mogelijk maakt.
Ook bij deze strakke inperking blijven er twijfelgevallen over, onder meer of iets een geografische naam is of een naam van een zaak. Voor dit soort gevallen is een lijst met afspraken gemaakt. Al met al zijn er enkele pagina's met richtlijnen en afspraken opgesteld, waarop ik hier verder niet zal ingaan.
Om de analyses die we in gedachten hebben te maken, kunnen we niet volstaan met het markeren en opsommen van de naamvormen uit een werk. We willen uiteraard ook verschillende vormen van dezelfde naam kunnen groeperen en samen kunnen nemen in de tellingen. Bijvoorbeeld de naamvormen Arne en Arne's: beide tokens (woordvormen) dienen een lemma (hoofdwoord) te krijgen, ARNE in dit geval. [12] Verschillende namen voor dezelfde persoon dienen eenzelfde identificatie te krijgen. De voornaam Alfred en de achternaam Issendorf zijn beide namen van het personage dat we identificeren als ALFRED ISSENDORF. En we vermelden bovendien dat deze namen plot intern zijn, terwijl namen als Roald + Amundsen de markering plot extern krijgen. [13]
Terwijl de eerste analyses al in volle gang waren, bleken er nog twee niveaus van aggregatie nodig te zijn om de resultaten goed vergelijkbaar te maken: die van de mentions en van de naamtokens. Onder mentions verstaan we voorkomens van een naam, onafhankelijk van het aantal tokens waaruit de naam bestaat. [14] Dus de geografische naam Monnickendam, bestaand uit één token, is één mention. Maar ook de geografische naam Noord-Hollands Kanaal (twee tokens) beschouwen we als één mention. [15] Het aangeven van het aantal naamtokens is met name van belang als we ook werken in andere talen bij de analyse willen betrekken. De regels rondom het los of aanelkaar schrijven van naamonderdelen verschillen namelijk tussen talen. Dat blijkt het duidelijkst als we naar directe vertalingen kijken. De Nederlandse persoonsnaam Gerrit-Jan, bijvoorbeeld, met een verbindingstreepje en daardoor gerekend als één token, wordt in het Engels wel vertaald als Gerrit Jan, en dan hebben we twee tokens. [16] Het is dus zinvol om voor sommige vergelijkingen te kunnen abstraheren van het aantal naamtokens, en bijvoorbeeld te focussen op een vergelijking van het aantal mentions.
Maar een klein deel van al deze aspecten kan door software worden ondersteund. Uiteraard zouden we graag een groot corpus van moderne literaire teksten digitaal beschikbaar willen hebben, om vervolgens gebruik te maken van naamherkennings- en classificatie-software, named entity recognition and classification (NERC) tools. Er zijn echter nauwelijks moderne romans digitaal beschikbaar. Bovendien zijn de NERCs nog lang niet goed genoeg voor de markeringen die we voor dit stilistische onderzoek nodig hebben. NERCs maken gewoonlijk onderscheid tussen persoonsnamen, namen van locaties en namen van organisaties. Soms is er een vierde categorie, 'overige' ('miscellaneous'). [17] De mate van correctheid is gewoonlijk tussen de 70 en 80 procent. [18] Voor toepassingen in de taalkunde of de taal- en spraaktechnologie voldoet dat vooralsnog. Voor het namenonderzoek, dat een gedegen pilot-onderzoek wil zijn dat als fundament voor verder onderzoek wil dienen, voldoet dit absoluut niet. Hiervoor willen we een zo hoog mogelijke correctheid hebben - en bovendien meer categorieën en meer lagen van markering. Voor het namenonderzoek betekent dit dus dat er nog heel veel handmatig correctiewerk en aanvullende markering moet paatsvinden - de mate van correctheid van handmatige naammarkering is wel ingeschat op 98 procent. [19] Het is momenteel zelfs onduidelijk of de inzet van NERCs het analyseproces sowieso wel helpt versnellen of verbeteren. Alle tijd die de onderzoeker besteed aan het leren omgaan met de tools en het zigzag door de tekst heen verbeteren van de voorgestelde markeringen gaat af van de tijd die de onderzoeker zou kunnen besteden aan een lineaire lezing-met-markering van de teksten - een aanpak die als neveneffect heeft dat de onderzoeker de teksten nog weer beter leert kennen, iets wat essentieel is wanneer de analyses later geëvalueerd gaan worden.
De computer speelt al wel een essentiële rol in het analyseren van de resultaten: eenmaal verzamelde data worden met behulp van scripts omgezet naar een dataformaat dat statistische verwerking en visualisering van de resultaten mogelijk maakt, bijvoorbeeld in Microsoft Excel. Enkele eerste resultaten, die een indruk kunnen geven van wat er van dit soort comparatief stilistisch onderzoek in de toekomst verwacht kan worden, zullen nu worden besproken aan de hand van Gerbrand Bakkers roman Boven is het stil.
Enkele Nederlandse lezers hadden het gevoel dat de roman Boven is het stil maar weinig namen bevat. Een Amerikaanse lezer van de Engelse vertaling was het daar niet mee eens. Volgens hem bevat de roman veel namen, en dan met name geografische namen. Wie heeft er gelijk? Daarvoor moeten we aan het tellen en de tellingen voor Boven is het stil vergelijken met andere romans. Boven is het stil bevat in totaal 74.849 tokens. 1476 van die tokens zijn naamtokens, dus zijn een naam of zijn deel van een naam. Zij zijn gebruikt in 1388 mentions, naamsvermeldingen. In totaal zijn er 187 verschillende lemma's van namen, die 179 verschillende entiteiten (ID’s) aanduiden.
In Boven is het stil lezen we hoe Helmer van Wonderen, een kleine boer in Waterland, zich op zijn vijfenvijftigste stap voor stap ontworstelt aan het leven zoals hem dat door de omstandigheden is opgelegd en waar hij zich niet eerder tegen heeft verzet. Toen hij net zeven maanden Nederlandse taal- en letterkunde studeerde aan de Universiteit van Amsterdam, kwam zijn tweelingbroer Henk om bij een auto-ongeluk. Henk was de boer van de twee en degene die de boerderij zou overnemen. Na de dood van Henk werd Helmer door hun vader in die rol geplaatst. Dertig jaar later, nu hun vader op sterven ligt, begint Helmer aan de verwerking van Henks dood en aan het vormgeven van zijn eigen leven.
Het is een kleine wereld die we in deze roman leren kennen. Althans, dat is het gevoel van enkele Nederlandse lezers uit mijn omgeving. Op mijn vraag of de roman naar hun idee veel namen bevat, antwoordden zij negatief. Diezelfde vraag gesteld aan een Amerikaanse lezer van de Engelse vertaling uit 2009, The Twin, leverde echter een andere reactie op. Zijn antwoord was dat er opvallend veel namen, en dan met name geografische namen in de roman voorkomen. Dit zijn twee tegengestelde intuïties.
In het nu volgende zal ik nagaan wat de feitelijke situatie is en reflecteren op de redenen voor de zo verschillende reacties. Eerst presenteer ik een getalsmatig overzicht van de namen in deze ene Nederlandse roman (vet) met direct daarachter (cursief) de aantallen zoals die in de Engelse vertaling van de hand van David Colmer zijn geconstateerd.
Als we alle namen in de Nederlandse roman en de Engelse vertaling bekijken (Tabel 1), zien we dat er in de Nederlandse tekst in totaal 179 entiteiten een naam hebben gekregen, dus 179 verschillende personen, plaatsen, of zaken. In de Engelse vertaling zijn dat er iets minder: 168. Het aantal verschillende lemma's dat voor deze entiteiten is gebruikt, is 187 in het Nederlands, tegenover 176 in het Engels. Deze lemma's komen voor in 1388 naamsvermeldingen (mentions) in de Nederlandse roman, terwijl de Engelse vertaling er iets minder heeft, 1383. Het aantal tokens dat in het Nederlands en het Engels is gebruikt in al deze mentions verschilt echter omgekeerd. Hier wordt het aantal Nederlandse tokens, 1476, namelijk ruimschoots overtroffen door het aantal Engelse, 1540. Dit laatste verschil komt, zoals hierboven al is aangeduid, vrijwel zeker voort uit tokenization-verschillen in de twee talen.
Uit Tabel 1 wordt vervolgens duidelijk dat de roman meer verschillende plot externe namen bevat (154 en 144 IDs) dan plot interne, maar dat de kleine groep plot interne namen verreweg de meeste vermeldingen (1038 en 1038 mentions, 1063 en 1076 tokens) kent. Het lijkt op basis van deze getallen dat de verschillen tussen de Nederlandse tekst en de Engelse vertaling niet voldoende kunnen verklaren waarom een Amerikaanse lezer het gevoel heeft dat er veel namen in voorkomen en een Nederlandse lezer weinig. Het zit hem dus niet in de vertaling zelf.
______
Tabel 1. Alle namen in
Boven is het stil
(vet)
en
The Twin (cursief):
)
De Amerikaanse lezer maakte melding van een hoog aandeel van geografische namen. Daarom kijken we nu eerst naar de getallen voor de drie hoofdcategorieën die we in de metingen hebben onderscheiden (Tabel 2).
De categorie met de minste namen is die van de Overige namen, in alle kolommen. Het aantal verschillende persoonsnamen is veel kleiner dan het aantal verschillende geografische namen, maar het aantal mentions en tokens in persoonsnamen ligt veel en veel hoger dan voor de geografische namen.
Een ander belangrijk verschil dat we zien is het ontbreken of zeer geringe aandeel van plot interne geografische en overige namen, terwijl bij de persoonsnamen bij de mentions en tokens de plot interne namen overheersen.
______
Tabel 2. De drie
hoofdcategorieën persoonsnamen, geografische namen en overige namen in
Boven is het
stil
(vet)
en
The Twin (cursief):
)
Om het beeld nu compleet te maken, kijken we ook nog naar de volgende onderverdeling die in de metingen is gemaakt, die in de persoonsnamen een onderscheid maakt tussen bijnamen, familienamen en voornamen (die laatste zijn ook nog onderverdeeld naar geslacht, maar dat blijft nu verder buiten beschouwing).
Tabel 3 levert als nieuwe informatie op dat het de voornamen zijn, en dan met name de plot interne, die met de meeste mentions en tokens vertegenwoordigd zijn. Het aantal mentions en tokens van familienamen valt in het niet bij die van de voornamen. Bijnamen spelen nauwelijks een rol.
Nu we de belangrijkste getallen voor de namen in zowel de Nederlandse brontekst als de Engelse vertaling hebben bekeken, kunnen we al wel opmerken dat de lezersreacties niet verklaard kunnen worden door een significant verschil tussen het namengebruik in het origineel en de vertaling. Er moet dus iets anders aan de hand zijn. Wat we nu moeten nagaan is hoe gewoon het namenlandschap zoals we dat voor deze roman hebben leren kennen is in vergelijking met andere romans. Wellicht geeft dat inzicht in de verschillende reacties. Voor nu concentreer ik mij op alleen Nederlandse romans. Een uitvoeriger vergelijking met vertalingen in het Engels en Engelstalige romans en hun Nederlandse vertalingen komt bij een andere gelegenheid aan de orde.
______
Tabel 3. De drie subcategorieën van de persoonsnamen: bijnamen,
familienamen en voornamen in
Boven is het stil
(vet)
en
The Twin
(cursief):
)
Behalve Boven is het stil hebben we negentien andere moderne Nederlandstalige romans geanalyseerd op het namengebruik. In die twintig romans lijkt een percentage van iets onder de 2% tot iets boven de 3 % aan woordvormen die een naam zijn of deel uitmaken van een naam gewoon te zijn. Dan zijn er vijf die boven de 4% zitten, waarvan er vier kinder- of jeugdboeken zijn. Drie boeken vallen onder de 1,5%. Boven is het stil bevat net onder de 2 % en zit dus aan de ondergrens van wat we in dit corpus als normaal kunnen beschouwen. Als we kijken naar het aantal verschillende namen voor personen en voor plaatsen zien we dat zeventien van de twintig romans meer verschillende persoonsnamen hebben dan plaatsnamen. Drie hebben een omgekeerde situatie, en een daarvan is Boven is het stil.
Om een eerste indruk te krijgen van de kwantitatieve distributie van namen in Nederlandse romans heb ik twintig romans in detail geanalyseerd. De selectie van de romans is bepaald door de volgende criteria:
Dat laatsre criterium komt wellicht wat vreemd over. De reden is dat de analyses, zoals eerder geschetst, momenteel nog een grote hoeveelheid handmatig werk vergen. De analyse van een roman die door de onderzoeker niet of nauwelijks wordt gewaardeerd gaat een stuk trager en moeizamer dan die van een wel gewaardeerde roman. Dit criterium speelt een praktische rol zolang we nog geen groot digitaal corpus van literaire teksten tot onze beschikking hebben, met de juiste tools om het verzamelen van de data aanzienlijk gemakkelijker te maken. Ongeveer de helft van de twintig gekozen romans representeert mijn eigen voorkeur. In Tabel 4 staan ze alle twintig vermeld, met in de laatste kolom het totaal aantal tokens dat de romans bevatten. Het geanalyseerde corpus van twintig romans bevat samen 1.111.683 tokens, meer dan een miljoen woordvormen dus. [20]
We starten met een helicopterview: we bekijken het totaal aantal naamtokens en zetten dat uit tegen het totaal aantal tokens van de twintig romans. Dat levert het beeld op in Grafiek 1. Boven is het stil bevindt zich op het snijpunt van 74849 tokens totaal tegen 1476 naamtokens. Aan de grafiek is een lineaire trendlijn toegevoegd, zodat we kunnen zien dat een langere tekst globaal genomen ook meer naamtokens bevat dan een kortere tekst. Om een indruk te krijgen van het aandeel dat naamtokens uitmaken van het totaal aantal tokens, presenteren we voor alle twintig romans het percentage van de tokens dat een naam is (Grafiek 2).
______
Grafiek 1. Het aantal naamtokens afgezet tegen het
totaal aantal tokens in de twintig geanalyseerde Nederlandse romans:
In de getalsmatige overzichten over Boven is het stil en The Twin is al duidelijk geworden dat de twee kwantitatief belangrijkste categorieën de persoonsnamen en daarna de geografische namen zijn. Op die twee categorieën zoomen we nu in. Ook in de negentien andere romans is het aandeel persoonsnamen op token- en mentionniveau meestal aanzienlijk hoger dan het aandeel geografische namen. Maar als we naar het aantal verschillende IDs (met een naam aangeduide entiteiten) en lemma's kijken, is het beeld anders.
In Grafiek 3a vergelijken we per roman het aandeel persoonsnamen en geografische namen met elkaar op lemmaniveau. We zien hierin het aantal verschillende geografische namenlemma's (groen) en het aantal verschillende lemma's van persoonsnamen (blauw). Wat nu opvalt, is dat Boven is het stil een van de weinige romans is waarin het aantal verschillende namenlemma's (en ook het aantal IDs) hoger is voor geografische namen dan voor persoonsnamen.
De twee andere romans waarvoor dit geldt zijn Fenrir van Hella S. Haasse en Het volgende verhaal van Cees Nooteboom. Dit zou er op kunnen wijzen dat geografische namen in deze romans een extra dan wel een wat andere functie hebben dan in de romans waarin de balans omgekeerd is. Om na te gaan of dat voor Boven is het stil het geval is gaan we nu terug naar de roman zelf.
Als we teruggaan naar de tekst van Boven is het stil en het gebruik van plaatsnamen bestuderen, vallen er twee dingen op. De hoofdpersoon van de roman, die op een boerderij ergens ten zuiden van Monnickendam woont, gaat vanwege gebeurtenissen in het verleden alleen nog naar het noorden. En als hij op pad gaat, lezen we ook precies welke route hij rijdt en door welke dorpen hij komt. Verder heeft hij een kaart van Denemarken gekocht waarvanaf hij regelmatig een aantal plaatsnamen opleest, klaarblijkelijk om emotioneel tot rust te komen.
Helmer van Wonderen woont op een boerderij enkele kilometers ten zuiden van Monnickendam. Ooit studeerde hij Nederlands in Amsterdam, maar na de dood van zijn tweelingbroer moest hij zijn studie opgeven en diens werk op de boerderij overnemen. Die gebeurtenis heeft zijn invloed gehad op Helmers 'territorium', het gebied dat hij sindsdien regelmatig doorkruist:
Alleen als Henks 'bijnavrouw' Riet na dertig jaar op bezoek komt, en later ook haar zoon, maakt Helmer een uitzondering op zijn regel om altijd naar het noorden te gaan (p. 81).
)
Helmer gaat niet heel vaak op pad, maar als hij dat doet, lezen we ook heel precies waar hij heen gaat en welke route hij rijdt:
Ada wil via een andere weg terugrijden. We rijden door Hem en Blokdijk naar Hoorn.
'Laten we door de Beemster gaan,' zegt ze. 'De Beemster is mooi.'
Ik steek via Berkhout door naar Avenhorn en Schermerhorn. Ik volg de borden richting Noordbeemster.
'De dorpen?' vraag ik.
'De dorpen,' zegt Ada. (44)
Die precieze routebeschrijvingen maken het geografische 'taboe' opvallender, pregnanter. Van zijn buurvrouw Ada hoort Helmer dat een jonge boer uit de omgeving, Jarno Koper, naar Denemarken vertrekt om daar te gaan boeren. Daar heeft hij nog de ruimte (33).
Het is die durf die Helmer aanspreekt. Denemarken wordt voor hem dan ook het symbool van durf en bevrijding. De eerste stap die Helmer in zijn eigen 'bevrijding' zet is het 'naar boven doen' van zijn zieke vader. Uit de grote slaapkamer op de begane grond verhuist Helmer zijn vader naar zijn eigen slaapkamer op de verdieping. En beneden knapt hij het helemaal op. Hij koopt een nieuw bed, tweepersoons ook al is hij alleen, een dekbed, twee kussens en fris blauw beddengoed. En dan moet er, volgens zijn buurvrouw Ada, 'iets van kunst' komen (p. 30). Helmer vindt niets in de galeries in Monnickendam, maar bij een antiquair loopt hij tegen een verzameling kaarten aan.
De kaart komt aan de muur te hangen in zijn slaapkamer.
Het opnoemen van plaatsnamen op de kaart van Denemarken (o.a. op p. 175, 188, 208) wordt een soort mantra. Helmer doet dat met name wanneer de sociale complicaties op de boerderij, waar de zoon van Riet als knecht is komen werken, hem te machtig worden.
Hier wordt het duidelijkst zichtbaar welke rol de Deense geografische namen voor Helmer spelen, hoe hij ze gebruikt - en dus ook welke stilistische effecten er in een tekst met namen bereikt kunnen worden.
Als Helmers vader is overleden, komt de vroegere knecht Jaap bij toeval langs de boerderij. Helmer had een speciale band met hem; Jaap was de enige die behalve hun moeder de tweelingbroers altijd uit elkaar kon houden. Samen gaan Helmer en Jaap op reis. Naar Denemarken.
______
De (verdwenen) blog 'A Taste of Denmark' had als achtergrond een
foto van Heather Hill, de plaats die Helmer en Jaap aan het eind van de roman bezoeken.
Deze twee in vergelijking tot andere romans ongewone toepassingen van plaatsnamen hebben bijgedragen tot de in andere romans ongewone situatie dat het aantal verschillende plaatsnamen hoger is dan het aantal verschillende persoonsnamen. Dit laat zien dat het zinvol is om niet alleen naar het totaal aantal naamtokens te kijken, omdat dat aantal eigenlijk in alle romans voor het grootste deel door de persoonsnamen wordt opgeslokt. Plaatsnamen spelen in aantal tokens een aanzienlijk kleinere rol. Waarom Nederlandse lezers de indruk hadden dat de roman weinig namen bevat, kan misschien te maken hebben met hun algemene kennis van in ieder geval de Noord-Hollandse geografie. Voor een Amerikaanse lezer zijn die namen waarschijnlijk volstrekt onbekend, en valt het gebruik van die namen daardoor extra op.
Wat kunnen we nu concluderen over de tegenstrijdige lezersintuïties over het voorkomen van namen in Boven is het stil? Het verrassende is dat ze allemaal in zekere zin kloppen én niet kloppen. In Grafiek2 bleek dat het percentage tokens in Boven is het stil dat een naam is of deel uitmaakt van een naam iets onder de 2 procent ligt, en dat dat aan de lage kant is vergeleken met de andere 19 geanalyseerde romans. Toen we naar de verhouding tussen persoonsnamen en geografische namen keken, zagen we dat er op het lemmaniveau meer geografische namen dan persoonsnamen voorkwamen en dat dat opvallend is in verglijking met de andere romans uit het corpus.
Als we alleen de Deense plaatsnamen op de kaart aan Helmers slaapkamermuur weglaten uit de berekeningen, wordt het aantal verschillende lemma's voor geografische namen van 115 gereduceerd tot 86, nog steeds aanzienlijk meer dan de 49 lemma's van persoonsnamen. Het zal dus de combinatie van de expliciete rijroutes van Helmer in Noord-Holland én zijn oplezen van Deense plaatsnamen van de kaart aan de muur van zijn slaapkamer zijn die geografische namen in Boven is het stil in vergelijking met de persoonsnamen een zwaarder gewicht geven. Maar als we kijken naar het aandeel tokens in de geografische namen in vergelijking met de andere romans (dus onafhankelijk van de verscheidenheid aan lemma's), dan zien we dat Boven is het stil niet uitzonderlijk scoort, maar ergens in de middenmoot zit (Grafiek 4).
De persoonsnamen blijven echter in vergelijking met de andere romans percentueel in de lagere regionen scoren (Grafiek 5). Uit het feit dat Grafiek 5 enkel op details afwijkt van grafiek 2, met het totale naamtoken percentage, blijkt trouwens hoe belangrijk het aandeel van de persoonsnamen is. Het is daarom ook nog zoeken naar een inzichtelijke manier om het namengebruik op de verschillende niveaus van IDs, lemma's, mentions en tokens goed met elkaar vergelijkbaar te maken. De geschetste verhouding tussen lemma's van geografische namen en persoonsnamen kan een stap in de goede richting zijn. [22]
De verschillende intuïties van de Nederlandse lezers tegenover de Amerikaanse lezer kunnen wel degelijk daarnaast ook met twee andere zaken te maken hebben, gerelateerd aan de functie van namen en naamtypen. Ten eerste: zoals ik hiervoor heb betoogd en ik in het kwantitatieve onderzoek van twintig romans ook kon bevestigen (maar hierboven niet aan de orde heb kunnen stellen), is het overgrote deel van de geografische namen plot extern. Het zijn namen die verwijzen naar 'echte' landen, steden, straten, etc. Hun basisfunctie kan worden omschreven als werkelijkheidsverhogend. De analyse van Boven is het stil heeft laten zien dat zij soms ook nog andere functies kunnen hebben, zoals het zichtbaarder maken van een 'geografisch taboe' (de Noord-Hollandse plaatsnamen). Ook kunnen namenlijstjes of het opsommen van namen voor personages een kalmerende functie hebben (de Deense plaatsnamen). Het is hier vermoedelijk juist het plot externe van de namen dat geruststelt: zakelijke feiten, in hun opsomming ontbloot van lastige en verwarrende emoties.
Ten tweede: de impliciete kennis van (de gemiddelde) Nederlandse en (in dit geval) Amerikaanse lezer. Alhoewel de geografische naamsverscheidenheid groter is dan de verscheidenheid aan persoonsnamen, is het tokenaandeel van geografische namen niet opvallend hoog in de roman. Voor Nederlandse lezers, die gewoonlijk de meeste van de gebruikte namen in in ieder geval Noord-Holland kennen, functioneren de namen concreet ook als werkelijkheidsverhogend.
Voor lezers uit andere culturen, die misschien alleen Amsterdam (met enig geluk) zouden weten te lokaliseren, zeggen al die Noordhollandse namen niets. Die namen zullen de lezers meestal onbekend zijn, en daardoor helemaal niet werkelijkheidsverhogend functioneren. Integendeel, ze roepen bij de lezer in feite zijn of haar gebrek aan kennis op en de wens tot een toelichting. Misschien kunnen we wel stellen dat voor dergelijke lezers deze geografische namen dezelfde functie hebben als de plot interne geografische namen in bijvoorbeeld fantasy romans. [23] Het is dan ineens ook begrijpelijk waarom sommige jeugdboeken erg weinig geografische namen bevatten (Grafiek 4), en ook waarom sommige vertalers zo nu en dan geografische namen weglaten. Dat roept sowieso vragen op rond de vertaalproblematiek van namen - vertalers zullen soms danig met de namen in hun brontekst in hun maag zitten. En hiermee zijn verschillende mogelijke vervolgonderzoeken in de kern geschetst.
){kind=link}
){kind=link}